De papierlezer is ten dode opgeschreven, dankzij … papier

Wat heeft het Internet van ons gemaakt? Scannende schermlezers. Volgens Hans van Driel is er nog iets veel opvallenders gebeurd: “Ook de papieren tekst is opgeschoven in de richting van wat een beeldschermlezer verwacht.” En de papierlezer, die is ten dode opgeschreven. Of denkt u daar anders over?

Auteur: Hans Van Driel

In 2001 publiceerde uitgeverij Boom mijn papieren boek Digitaal Communiceren. In dat boek hield ik een pleidooi voor de eigen aard van informatieve webdocumenten die wezenlijk verschilt van de eigen aard van informatieve papieren teksten. Dat pleidooi is niet zo raar in een periode waarin webdocumenten veelal kopieën waren van teksten die bedoeld zijn om vanaf papier gelezen te worden. De kern van mijn betoog hield in dat het profiel van de papierlezer wezenlijk verschilt van dat van de beeldschermlezer.

Ik schetste het profiel van die beeldschermlezer als een “ongeduldige, scannende, lange tekst vermijdende, verticaal lezende, visueel ingestelde” mens [p. 109]. Het gaat hem/haar om tempo, het verkrijgen van overzicht, niet al te lange teksten met witregels en tussenkopjes, een korte regellengte, en om ondersteunende kleurenfoto’s, grafieken en infographics.

Ik kreeg veel bijval en de ‘Hoe-schrijf-ik-voor-het-Web’-boekjes en cursussen bloeiden volop. Ze benadrukken hoezeer het schrijven van teksten, die bedoeld zijn van papier gelezen te worden, wezenlijk verschilt van het schrijven voor het scherm. De lezer van papieren teksten lijkt immers in het geheel niet op de lezer van beeldschermteksten.

Inmiddels zijn we dertien jaar verder en constateer ik - enigszins tot mijn verbijstering – dat de papieren teksten en de beeldschermteksten naar elkaar toe zijn gegroeid in plaats van dat ze wezenlijk van elkaar zijn gaan verschillen, en dit leidt tot een onverwachte conclusie. Ik neem als voorbeeld de voorpagina van de papieren Volkskrant van vrijdag 3 januari jl., maar neemt u gerust de Volkskrant of het NRC van vandaag erbij. De kern van mijn betoog zal niet veranderen. Ter vergelijking toon ik ook de voorpagina van een veel oudere editie van de Volkskrant uit de jaren 1950.

 Bekijken we de kleureneditie van 3 januari (links). In een snelle oogopslag hebben we een overzicht van het hoofdartikel – dat ondersteund wordt met een grafiek - en van wat de redactie graag wil dat wij gaan lezen, verderop in de krant. Kleurenfoto’s en een citaat bovenaan verwijzen naar die artikelen. De pagina kent maar liefst 5 kolommen wat een korte regellengte oplevert, met uitzondering van de dagelijkse Voetnoot van de schrijver (sic) Arnon Grunberg wiens tekst van 2 kolommen past op 3 kolommen van het redactionele artikel.

In plaats van dat de schermteksten zich zijn gaan onderscheiden en dat de papieren tekst zijn eigenheid heeft behouden, is de papieren tekst opgeschoven in de richting van wat een beeldschermlezer verwacht. Nu weet ik dat de krant maar één tekstsoort is naast vele andere. Niettemin durf ik de stelling aan dat ook zeer vele andere papieren tekstsoorten zijn gaan gelijken op beeldschermteksten en dat dus – en nu komt het verbijsterende – de papierlezer aan het verdwijnen is. Diens profiel is steeds meer gaan lijken op het profiel van de beeldschermlezer. De intrigerende vraag komt dan op welke consequenties dit heeft voor ons schrijf- en leesonderwijs.

Ik nodig u graag uit om het profiel dat ik hierboven in de 2^e alinea verwoordde, nog eens op uw tong te proeven. Het is blijkbaar ook uw profiel.

Hans van Driel (1952) studeerde Nederlands taal- en literatuurwetenschap, was docent Nederlands en is sinds 1981 verbonden aan de Universiteit van Tilburg. Hij is er hoofddocent in de opleiding Cultuurwetenschappen.